Toen in oktober 1917 in Rusland de revolutie uitbrak, kreeg de Russische gezant in Den Haag een zenuwinzinking en de eerste secretaris vertrok naar Amerika. Tweede secretaris Paul Poustochkine zou zorgen voor de bemanning van dit bruggenhoofd. Hij schreef zijn memoires neer en probeerde vat te krijgen op wat rondom hem gebeurde. De auteur van dit boek, Angela Dekker, combineerde de herinneringen van de tweede secretaris met de lotgevallen van de Russische migrantengemeenschap in Nederland.
Op 14 september 1917 werd Rusland een republiek. Alle ambassades kregen de taak opgelegd om alle portretten van voormalige tsaren en leden van de keizerlijke familie uit de ruimten van de grensposten weg te halen. “Onze illusies gingen langzamerhand in rook op. We werden bevangen door angst. De Russische binnenlandse orde leek totaal ziek”, schreef Poustochkine. Nochtans zag het er naar uit dat de prille revolutie de eeuwenlange goede handelsbetrekkingen tussen Nederland en Rusland niet in gevaar zou brengen. Maar met de doorbraak van het communisme veranderde een en ander fundamenteel.
Het moet een zeer verwarrende tijd geweest zijn, zeker voor het ambassadepersoneel. Tijdens de rouwplechtigheid ter ere van de vermoorde tsaar Nicolaas II in de Russisch-orthodoxe kapel in De Haag gaf het voltallig personeel van het gezantschap acte de présence. Ook het Nederlandse hof was aanwezig. Maar onder het personeel zaten heel wat pro-bolsjewistische elementen, zo bleek uit bewaard gebleven documenten van onder andere Poustochkine. Samen met diplomaat De Bach zou Paul Poustochkine vanaf december 1917 het tijdschrift Golos Rodiny in het leven roepen – De Stem van het Vaderland – een uitstekend middel zo bleek om de duizenden Russische vluchtelingen in Nederland op de hoogte te brengen van de toestand in Rusland. Het Russisch Comité voor Uitgeweken Krijgsgevangenen zorgde voor de eerste opvang en medische hulp. Er werden ook cursussen georganiseerd zodat de integratie in Nederland zo vlot mogelijk kon verlopen.
Nederland was absoluut niet gerust in de goede afloop van een en ander en vreesde voornamelijk dat de Russischerevolutie zou overslaan. Zo liet de Nederlandse gezant Oudendijk optekenen: “De combinatie van ongebreideld materialisme en blinde klassenhaat vormt een bedreiging voor al onze democratische instellingen, onze vrijheid en Christelijke samenleving”. Het ambassadepersoneel kwam onder druk, en de meesten verlieten – zeker nadat de rode heren een vredesovereenkomst met Duitsland hadden ondertekend – de dienst. Poustochkine bleef echter op post. De salarissen van de Russische ambtenaren in het buitenland werden nog steeds betaald uit de schatkist van de tsaar en dat zou voorlopig nog een tijdje doorgaan.
Hoeveel Russen besloten hebben om niet naar Rusland terug te keren en in Nederland te blijven – de kampen waar de Russische bannelingen tijdelijk verbleven werden op 1 januari 1922 gesloten – is niet geweten. Velen kwamen allicht in de illegaliteit terecht.
Poustochkine zet zijn werk verder, dat voornamelijk bestaat uit het ‘dodelijk saaie’ uitschrijven van paspoorten. Het personeel is wel drastisch ingekrompen. De berichten die hij van zijn familie uit Rusland ontvangt, laten hem niet veel keuze trouwens: de gegoede burgerij heeft het gelag betaald, zijn familie woont nu op achterkamertjes of is opgesloten.
Zolang Nederland de Sovjet-Unie niet erkende, was er voor Poustochkine geen vuiltje aan de lucht en zag hij zich in het corps diplomatique gehandhaafd. Wel werd zijn titel van ‘eerste secretaris’ omgezet in die van ‘secrétaire de légation”. Zo was hij de laatste gezant van de Russische missie in Den Haag, belast met de afhandeling van de lopende zaken.
Jozef Stalin nam na een interne machtsstrijd de plaats van Lenin in. De handel en de industrie in de Sovjetstaat kwamen op gang en Frankrijk en Groot-Brittannië lieten hun zakelijke belangen zwaarder doorwegen dan politieke belangen. De Russische gezant in Parijs droeg de schatkist van de tsaar over aan de jonge staat, zodat Poustochkine zonder inkomsten viel. 38 jaar oud. Het einde voor de ‘witte’ gezant leek nabij: in juli 1942 moest koningin Wilhelmina haar verzet tegen het regime dat haar achterneef en diens familie had omgebracht, staken, want Stalin was voortaan een bondgenoot in de strijd tegen Nazi-Duits land. Heeft Poustochkine met de Duitsers gecollaboreerd tijdens de Tweede Wereldoorlog? De auteur zegt over heel weinig gegevens te beschikken om hierop in voldoende mate een antwoord te kunnen geven. Het is echter een feit dat veel Russen wél met de Duitsers hebben samengewerkt in de hoop hun land te kunnen bevrijden van de communistische dictatuur.
Angela Dekker heeft heel zorgvuldig geprobeerd om de levens van vele Russen in Nederland te reconstrueren, ‘witte’ maar ook ‘rode’ Russen. Het is goed dat dit stukje vaderlandse geschiedenis gepubliceerd werd.